W pierwszych miesiącach 1944 roku, po przeprowadzonych na wielką skalę operacjach ofensywnych, Armia Czerwona przesunęła linię frontu o kilkaset kilometrów osiągając linię Wisły.
Stan ten stanowił już bezpośrednie zagrożenie terenów III Rzeszy.
Niemieckie linie obronne, budowane na przełomie 1944/45 roku, w tym również opisywany tutaj fragment linii OKH b-1, powstawały w oparciu o standardowe typy umocnień przewidzianych instrukcjami dla fortyfikacji polowej. Zasadniczymi jej elementami były więc umocnienia ziemne: rowy strzeleckie (okopy) oraz polowe stanowiska artylerii wraz z podręcznymi składami amunicji. Pozycje obronne uzupełniane były przeszkodami przeciw piechocie: zasiekami z drutu kolczastego, polami minowymi oraz przeszkodami przeciw czołgom i pojazdom mechanicznym, najczęściej w postaci rowu przeciwpancernego (niem. Panzergraben). Wzmocnienie opisywanych linii stanowiły schrony: zabezpieczające uzbrojenie, amunicję oraz żołnierzy (zapewniając jednocześnie warunki bytowe). Najczęściej były to schrony drewniano ziemne: popularne „ziemianki” oraz w kluczowych miejscach pozycji – głównie przy szlakach komunikacyjnych – schrony żelbetowe (potocznie, z języka niemieckiego, zwane „bunkrami”). Uzupełnieniem pozycji obronnych, umożliwiającym łączność pomiędzy poszczególnymi punktami i odcinkami, była sieć łączności kablowej dla telefonów polowych.
Z uwagi na specyfikę opisywanych linii i jej elementów do naszych czasów miały szansę dotrwać obiekty najbardziej wytrzymałe, czyli właśnie schrony żelbetowe. To one najczęściej są jedynymi widocznymi do dzisiaj śladami tych umocnień. Nie dają, niestety, pełnego obrazu planowanych założeń obronnych, ponieważ stanowiły tylko niewielki ich procent.
Na fragmencie linii b-1 w okolicach Rudawy do dzisiaj zachowały się następujące typy obiektów:
1. Żelbetonowe schrony bierne – ukrycia dla artylerii przeciwpancernej (Pak-Unterstellraum, Regelbau 701). Były to największe obiekty zbudowane na opisywanej pozycji. W okolicach Rudawy zbudowano 3 takie obiekty. Regelbau 701 służyły jako „garaże” kryjące przed ostrzałem i bombardowaniem artylerię używaną na pobliskich stanowiskach polowych. Cechowała je uproszczona konstrukcja szczególnie ważna z uwagi na optymalne wykorzystanie stali i betonu oraz krótszy czas budowy. Schrony te były konstrukcją uniwersalną, mogły stanowić schronienie dla szerokiej gamy sprzętu używanego przez Niemców w czasie II wojny światowej. Regelbau 701 jest to żelbetowy, prostopadłościenny blok-budowla z pojedynczym wjazdem posiadający wewnątrz jedno pomieszczenie. Strop obiektu od zewnątrz ze skosem na narożach oraz występem betonowym zabezpieczającym przed osypywaniem się ziemi i darni maskującej ze stropu na wjazd. Pomieszczenie wewnętrzne posiadało w ścianach bocznych zagłębienia, w które można było włożyć belki drewniane stwarzając tym samym dodatkową przestrzeń do przechowywania np. amunicji. Schron ten nie posiadał żadnego dodatkowego wyposażenia wewnętrznego. Wymiary obiektu: długość 12,7 m, szerokość 6,70 m, wysokość całkowita 5,30 m. O odporności na ostrzał decydowały grube na 2 m żelbetonowe ściany oraz strop.
2. Żelbetowe schrony bierne dla drużyny piechoty (Kleinstunterstand Regelbau 668). Obiekty te były najbardziej zaawansowanymi i najbardziej skomplikowanymi obiektami występującymi na opisywanej pozycji. Stanowiły schronienie dla drużyny piechoty obsadzającej pobliskie stanowiska polowe. Z tego właśnie powodu posiadały bogate wyposażenie wewnętrzne niezbędne do funkcjonowania załogi. Niekiedy schrony tego typu posiadały dobudowane do ściany bocznej, aczkolwiek oddzielone szczeliną dylatacyjną, schrony bojowe typu Ringstand 58c. Posiadały przedsionek i śluzę za pancernymi, ciężkimi, dwudzielnymi drzwiami. Wejście ze śluzy do wnętrza schronu, głównej izby załogi, zamykane było lżejszymi drzwiami gazoszczelnymi. W schronie znajdowało się dodatkowe wyjście służące jako awaryjne w przypadku zablokowania wyjścia głównego. Z wyposażenia schronu możemy wymienić: piecyk do ogrzewania wnętrza, ręczny wentylator typu Hes1.2 (w przypadku ataku gazowego powietrze tłoczone do wnętrza schronu mogło być oczyszczane przez specjalne filtry będące na wyposażeniu wentylatora), prycze – najczęściej trójpoziomowe - dla załogi (6-9 osób), szafki na wyposażenie żołnierzy, apteczka, wieszaki na uzbrojenie, składany stół i taborety, półki mocowane do ścian, telefon polowy, ewentualnie radiostacja i inne wyposażenie montowane według potrzeb. Na stropie obiektu znajdują się charakterystyczne „piramidki” z ciężkimi metalowymi osłonami w kształcie płaskiego walca. W tym miejscu muszę nadmienić, iż często spotkałem się z powtarzanymi przez ludność miejscową oraz osoby przygodnie odwiedzające schrony, określeniami tych wystających kopułek jako „kominków wentylacyjnych”. Jest to oczywistym nieporozumieniem, jednak ze względu na usytuowania na stropie i analogią do wentylacji w obiektach „cywilnych” często powtarzanym. Te „kominki” to wypusty (wraz z pancernymi osłonami) dla instalacji antenowej. W czasie pracy radiostacji osłony metalowe były ściągane, odsłaniając otwory do wnętrza schronu, i antena była przez nie rozkładana na zewnątrz. Czerpnie powietrza do wentylacji znajdowały się natomiast na ścianie tylnej schronu, zaraz obok wejścia. Niektóre z obiektów posiadały dodatkowo wyposażenie w postaci peryskopu (podobnego do tych montowanych np. na okrętach podwodnych) do prowadzenia obserwacji wokół schronu. Wymiary zewnętrze obiektów: długość 7,70 m, szerokość 7,70 m, wysokość 4,10 m, grubość ścian 1,5 m, stropu 1,5 m zbrojonego betonu wzmacnianego dwuteowymi profilami stalowymi. Wymiary głównej izby załogi to 4,65 x 2,65 m a wysokość 2,10 m.
3. Żelbetowe schrony bojowe do ognia okrężnego Ringstand 58c. Najczęściej występowały jako samodzielne obiekty – w tej wersji całkowicie zagłębione w ziemi - lub jako modyfikowana wersja, dostawiana do większych schronów biernych. Schrony tego typu posiadały dwa niewielkie pomieszczenia. Pomieszczenie bojowe, okrągłe lub wieloboczne, posiadało w stropie otwór umożliwiający prowadzenie ognia lub obserwacji otoczenia schronu. W pomieszczeniu tym znajdowały się również wnęki na podręczny zapas amunicji. Drugie pomieszczenie obiektu przeznaczono jako skład amunicji oraz schronienie załogi. Do pomieszczenia załogi prowadziło wejście najczęściej bezpośrednio z linii okopów. Zaletą tego typu schronu była możliwość prowadzenia ognia okrężnego przez niemal całkowicie ukrytego strzelca. Również niewielkie wymiary schronu i jego całkowite ukrycie w terenie były jego niewątpliwymi zaletami. Najczęstszym uzbrojeniem tych obiektów był karabin maszynowy, który mógł być ustawiony w różny sposób, np. na specjalnej lawecie – obrotnicy poruszającej się po okręgu otworu strzelniczego. Schrony zapewniały odporność na trafienia odłamkami pocisków artyleryjskich i broni małokalibrowej. Z powodu prostoty konstrukcji i niewielkich rozmiarów ich wyposażenie było skromne. Poza lawetą dla broni maszynowej i półkami na amunicję mogły posiadać w pomieszczeniu załogi niewielki piecyk. Wymiary zewnętrzne schronu, w zależności od wersji wahały się od: długość 3,20 m do nawet ponad 5 m (dla wersji „wzmocnionej”, o większej odporności), szerokość 2,35 m do 3 m. Wysokość, a właściwie zagłębienie w ziemi od 2,50 m 2,75 m. Grubość żelbetowych ścian wynosiła standardowo 40 cm do nawet 80 cm w wersji wzmocnionej. Średnica wewnętrzna otworu górnego, bojowego, wynosiła 80 cm.
4. Żelbetowe schrony bojowe z wieżami czołgowymi Panzerstellung 67. Idea i konstrukcja tego typu schronów była zbliżona do opisywanych powyżej schronów Ringstand 58c. Również posiadały dwa pomieszczenia: bojowe i załogi. Zasadniczą różnicę stanowiło uzbrojenie obiektów Panzerstellung 67. W tego typu schronach jako uzbrojenie główne stosowano działa i karabiny maszynowe montowanych na schronie wież czołgowych. Były to wieże, niekiedy nieco zmodyfikowane, od czołgów starszego typu, wycofanych ze służby liniowej lub wieże czołgów zdobycznych. Wieża czołgowa była montowana do płyty pancernej przykręcanej nad strop izby bojowej. Otwór nad izbą bojową mógł mieć wymiary dostosowane do montowanej wieży. Wyposażenie dodatkowe było analogiczne jak dla schronów Ringstand 58c. Schrony te były nieco większe od Ringstandów 58c, ich wymiary to: długość 4,70 m, szerokość 2,70 m, głębokość w ziemi 2,60 m. Grubość ścian i jednocześnie odporność na ostrzał była podobna jak w standardowych schronach typu Ringstand 58c i wynosiła 40 cm.
5. Betonowe, prefabrykowane lekkie schrony bojowo-obserwacyjne typu „Kochbunker”. Z racji swojego kształtu nazywane czasem żartobliwie „garnkami Kocha” (niem. "Kochtöpfe") od nazwiska gauleitera, szefa NSDAP Prus Wschodnich, Ericha Kocha który w 1944 roku rozpoczął przygotowania do obrony Prus wschodnich, szeroko stosując przy rozbudowie polowej tego typu prefabrykowane obiekty. Są to najmniejsze schrony betonowe ustawiane na pozycji w okolicach Rudawy. Ich obsługę stanowił zaledwie jeden żołnierz. Była to kolejna uniwersalna konstrukcja schronu bojowo-obserwacyjnego. Schrony te były masowo wykonywane w zakładach betoniarskich, dostarczane następnie na miejsce budowy umocnień i tam osadzane w wybranych miejscach. Była to konstrukcja lekka dająca żołnierzowi schronienie przez pociskami broni ręcznej i odłamkami pocisków artyleryjskich. Obiekty tego typu występowały najliczniej na pozycjach polowych z 1944 roku (w linii obrony ustawiane były średnio co 300m) niestety do roku 2009 na opisywanej pozycji wiemy tylko o dwóch tego typu zachowanych obiektach. Wymiary schronów tego typu to (obiekty mogły różnić się kształtem i wymiarami w zależności od producenta i przeznaczenia): zewnętrzna wysokość całkowita 250 cm, średnica zewnętrzna 180 cm, grubość ścian 30 cm. Zachowane na pozycji schrony posiadają dwa otwory obserwacyjno-strzeleckie o wymiarach: zewnętrznych 90 x 35 cm i wewnętrznych 60 x 32 cm.
W następnym odcinku zapraszam Państwa do malowniczo położonych schronów na wzgórzu w północnej części Nielepic.
Modele schronów: Henryk Trynka
Foto: Jacek Stefański
Poza: model R668 – Maciej Śledziński, foto: Jacek Durych
Tekst: Jacek Stefański
Rysunki: instrukcje saperskie
fot tytułowa: „Materiał pochodzi z serwisu www.audiovis.nac.gov.pl ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego”.
